Біз антиоксиданттардың ағзаға пайдасы туралы жиі естігенімізбен, олардың пайдасы неде екенін әрдайым түсіне бермейміз. Ендеше, соны нақтылап көрейік.

Біздің ағзамызда антиоксиданттар мен бос радикалдар арасында маңызды тепе-теңдік бар. Бос радикалдар — бұл ағзамыздың жасушалары мен тіндеріне зақым келтіруі мүмкін тұрақсыз молекулалар. Олар ағзамыздағы табиғи үдерістердің және қоршаған ортаның ластануы, радиация, күйзеліс сияқты сыртқы факторлардың әсерінен пайда болады. Шын мәнінде, бос радикалдар қалыпты деңгейде болғанда адам ағзасы үшін өте маңызды рөл атқарады. Алайда олардың тепе-теңдігі бұзылған жағдайда қауіптер туындайды. Ал антиоксиданттар — бұл бос радикалдардың зиянды әсерінен ағзамызды қорғайтын заттар. Олар бос радикалдарды бейтараптандырып, олардың ағзаға зиян келтіруіне жол бермейді. Антиоксиданттар көбінесе жемістер, көкөністер және басқа да табиғи өнімдерде кездеседі.

Сондай антиоксиданттардың бірі — Ацетилцистеин. Ацетилцистеин іс жүзінде қосарланған антиоксиданттық белсенділікке ие: тікелей және жанама. Тікелей антиоксиданттық әсері оның бос радикалдарды өздігінен бейтараптандыра алу қабілетімен байланысты болса, ал жанама әсері — ағзадағы глутатион қорын толықтыру арқылы жүзеге асады. Глутатион — табиғатта іс жүзінде барлық жасушалық бөлімшелерде кездесетін өте қуатты антиоксидант. Ол сондай-ақ «басты» антиоксидант ретінде белгілі, себебі ол С және Е дәрумендері сияқты басқа антиоксиданттарды қалпына келтіріп қана қоймай, адам ағзасында көптеген басқа маңызды функцияларды да атқарады. Глутатион тапшылығы ауыр және ұзаққа созылған тотығу стрессінен кейін пайда болуы мүмкін және көбінесе созылмалы жөтел, тонзиллит, ринит сияқты жиі кездесетін тыныс алу жолдары ауруларымен байланысты болады. Сондай-ақ, глутатион деңгейінің төмендеуі қартаюдың жалпы белгілерімен байланыстырылады.

Дереккөз:

1. Janciauskiene S. The beneficial effects of antioxidants in health and diseases. Chronic ObstrPulmDis. 2020; 7(3).
2. Asher BF et al. Oxidative stress and low glutathione in common ear, nose, and throat conditions: A systematic review. Altern Ther Health Med. 2016; 22(5): 44-50.
3. Homma T et al. Application of glutathione as antioxidative and anti-aging drugs. Curr Drug Metab. 2015; 16(7): 560-571.

Жөтел — бұл тыныс алу жолдарын шырыштан, шаңнан және бөгде заттардан тазартуға көмектесетін ағзаның қорғаныштық рефлексі. Күн сайын тыныс алу жолдарының ішкі қабатын жауып тұратын жасушаларда аз мөлшерде шырыш түзіледі. Бұл шырыш тыныс алу жолдарын ылғалдандырып, ауа арқылы кіретін ұсақ бөлшектерді өзіне сіңіреді, осылайша олардың өкпеге түсуіне жол бермейді. Жөтелдің ағзаға қажеттілігі ол жиналған шырышты сыртқа шығарып, тыныс алу жолдарын тазартумен сипатталады.

Сонымен қатар, жөтел — тыныс алу жүйесінің түрлі инфекцияларын, мысалы ЖРВИ («тұмау») мен тұмауды, жиі бірге жүретін негізгі белгілердің бірі. Тыныс алу жолдарының қабыну ауруларында бронхиалдық шырыштың тұтқырлығы өзгереді (тұтқыр шырыш қақырық деп аталады).

Төменгі тыныс алу жолдарының аурулары кезінде жөтелдің даму кезеңдерін шартты түрде мынадай сатыларға бөлуге болады:

ӨНІМСІЗ НЕМЕСЕС НӘТИЖЕСІ АЗ ӨНІМДІ (ЖӨТЕЛ «ҚҰРҒАҚ» СИЯҚТЫ СЕЗІЛЕДІ ЖӘНЕ ҚАҚЫРЫҚ БӨЛІНБЕЙДІ).

Өнімсіз немесе нәтижесі аз өнімді жөтел әдетте жедел респираторлық инфекциялардың ең басында пайда болады. Бұл жағдайда қақырық бөлінбейді, өйткені ол өте қою және тұтқыр, әрі жөтеліп қақырыну қиын.

Қақырықты шығаруға және ЖРИ кезінде жөтелден арылуға көмектесу үшін муколитиктерді, мысалы, Ацетилцистеинді қолдану ұсынылады. Бұл өнімсіз жөтелді өнімді жөтелге ауыстыруға мүмкіндік беріп, сауығу процесін жеделдетеді, осылайша қалпына келтіруге көмектеседі. ¹

Көптеген респираторлық аурулардың ағымы өнімсіз немесе нәтижесі аз жөтелден қақырық бөлінетін өнімді жөтелге өтуді қамтиды.

Маңызды! Суық тигенде нәтижесі аз жөтелді жөтелге қарсы дәрі-дәрмектермен емдеу ұсынылмайды, бұл бронхтағы қақырықтың іркілуіне байланысты ауруды тек күрделендіруі мүмкін.

ӨНІМДІ ЖӨТЕЛ («ЫЛҒАЛДЫ» БОЛЫП СЕЗІЛЕДІ, ҚАҚЫРЫҚ БӨЛІНЕДІ).

Өнімсіз жөтелден айырмашылығы, бұл жөтел қақырықтың бөлінуімен сипатталады және әдетте аурудың кейінгі кезеңдерінде пайда болады. Әдетте, ол ауыртпайтын, жиірек кездесетін және кейде сырылмен қатар жүретін жөтел болып табылады. Өнімді жөтел бронхтар мен өкпелерді жиналған қақырықтан тазартуға көмектеседі.¹

Ата-ана үшін баласының ауырып жатқанын көру — ең ауыр сезімдердің бірі. Сол жағдайда балаңыздың тезірек сауығып кетуі үшін бәріне дайын боласыз. Дұрыс емдеу тәсілін қолдана отырып, сіз оларға тезірек сауығуға көмектесе аласыз. Балаңыздың жөтелден үй жағдайында тезірек сауығуына көмектесетін бірнеше кеңес.

Аурудың себебіне қарамастан, сауығу үдерісі оны жеделдетуге көмектесетін бірнеше қадамнан тұрады:

1) Жылы әрі таза ауамен қамтамасыз етіңіз
Бала ауырып жатқан бөлмедегі ауа жылы әрі таза болуы керек. Бөлмедегі ауаның температурасы күндіз 21–22°C, ал түнде 18°C болуы тиіс.

2) Қолды жууды ұмытпаңыз
Қолыңызды жиі жуыңыз. Бұл ереже балаларға да, ата-аналарға да қатысты. Барлық микробтардан толық арылу үшін қолыңызды кемінде 20 секунд жуыңыз — немесе «Туған күніңмен» әнін екі рет басынан аяғына дейін ыңылдап айта отырып қолыңызды жуыңыз.

3) Көп мөлшерде сұйықтық ішіңіз
Көп мөлшерде сұйықтық ішу сауығу процесін жылдамдатады. Қосымша сұйықтық ішу муколитикалық препараттардың әсерін күшейтеді. Балаға көп мөлшерде сұйықтық беріңіз: шай, шырындар, жеміс сусындары, минералды су. Әдетте, балалар күніне шамамен мына мөлшерде су ішуі керек:

• сәбилер: 0,5–1 литр аралығы;
• 4–8 жастағы балалар: шамамен 1,2 литр;
• 9–13 жастағы балалар: 1,7–2 литр аралығы;
• 14 жастағы және одан үлкен балалар: 2–2,7 литр аралығы.

4) Муколитиктерді қабылдау ережелерін сақтаңыз
Муколитиктерді балаға ұйықтар алдында бермеңіз. Муколитиктерді қабылдаудың соңғы уақыты — 18:00, себебі ұйықтар алдында дәрінің көмегімен жиналған шырышты толық жөтеліп шығару қажет. Бұл жөтелді жеңілдетіп, тыныш ұйықтауға көмектеседі.

5) Өкпеден шырышты шығаруға массаж арқылы көмектесіңіз
Есіңізде болсын, балаларда жөтел рефлексі ересектерге қарағанда әлсіздеу дамыған! Муколитик қабылдағаннан кейін (30–60 минуттан соң) балаға жаңа түзілген шырышты жөтеліп шығаруға көмектесу маңызды. Балаңыздан тамағын жөтеліп тазартуын сұраңыз, онымен бірге тыныс алу жаттығуларын жасаңыз, шар үрлеңіз, көпіршіктерді үрлеңіз, ән айтыңыз, секіріңіз, күліңіз немесе перкуссиялық массаж жасаңыз. Мұндай массаж кезінде бронхтарда діріл пайда болып, қақырық бронхтардың ішкі қабырғасынан бөлініп, оңай жөтеліп шығады.

Жедел респираторлық инфекциялар (ЖРИ) — тыныс алу жолдарының әртүрлі патогендер, негізінен вирустар мен бактериялар арқылы қоздырылатын жедел спецификалық емес жұқпалы аурулары. Кең таралған мысалдарға тұмау, суық тию, бронхит және пневмония жатады. Бұл топқа «спецификалық» жедел инфекциялар (мысалы: скарлатина, дифтерия, көкжөтел және т.б.) кірмейді.

Жедел вирустық респираторлық инфекциялар (ЖВРИ) — вирустық патогендер тудыратын тыныс алу жолдарының жұқпалы ауруларына жатады. Кең таралған мысалдарға тұмау, жай суық тию және SARS-CoV-2 вирусы тудыратын COVID-19 жатады. Вирустық инфекциялар өте кең таралған және олардың белгілері әртүрлі болуы мүмкін. Алайда көбінесе бұл инфекциялар жөтел, тамақтың ауыруы, мұрынның бітелуі, кейде қызу сияқты белгілермен байқалады.

Аурудың қоздырғышын ескеру — дұрыс ем тағайындау үшін өте маңызды.

Вирустық инфекциялар кезінде емдеу көбінесе симптомдарды жеңілдетуге және ағзаның иммундық жауабын қолдауға бағытталады. Көбіне тынығу, ағзаны сұйықтықпен қамтамасыз ету және қызу, ауырсыну, мұрын бітелуі мен жөтел сияқты белгілерді жеңілдететін рецептсіз дәрілер қабылдау ұсынылады.

Егер ЖРИ-ның қоздырғыштары бактериялар болса, әдетте антибиотиктер қолданылады. Олар бактерияларды мақсатты түрде жойып, ағзаның қалпына келуіне көмектеседі. Алайда, антибиотиктер вирустарға әсер етпейтінін есте сақтау керек. Егер сіз қандай себептен жұқтырғаныңызды білмейтін инфекциямен ауырып жатсаңыз, бұрынғы емнен қалған антибиотиктерді ешқашан өз бетіңізше қабылдамаңыз. Антибиотиктерді бақылаусыз өз бетінше қабылдау — бактериялардың антибиотиктерге төзімділігін арттырады, яғни олар енді бұл дәрілерге әсер етпейтін болады.

Бронхит — бұл бронхтардың, негізінен олардың шырышты қабығының қабынуы. Бронхтар — бұл жұтылған ауаны көмейден өкпеге өткізетін қуыс түтік тәрізді құрылымдар (бронхиалды ағаш). Бронхиалды ағаштың бүкіл бойы бірнеше қабаттан тұратын ерекше шырышты қабықпен қапталған.

Шырышты қабық — өкпеге баратын ауаны дайындайтын өзіндік «кондиционер» қызметін атқарады. Пішіні бокалға ұқсас арнайы жасушалар (оларды «бокалтәрізді» деп атайды) үнемі шырыш бөледі. Бұл шырыш келесі қорғаныс және тосқауылдық қызметтерді атқарады: — бронхтар бетінің зақымдануын болдырмайды; — жұтылған ауаны ылғалдандырып, жылытады; — бөгде бөлшектерді шығарып тастауға көмектеседі; — жергілікті иммунитетті күшейтеді. Жұтылған ауадағы зиянды факторларға шырышты қабық төтеп бере алмаған жағдайда бронхит дамиды.

Бронхит жедел және созылмалы түрлерде болуы мүмкін. Егер қақырықпен бірге жөтел жыл сайын кемінде үш ай бойы, екі жыл және одан да ұзақ уақыт бойы созылса, бронхит созылмалы болып есептеледі.

Жедел бронхиттің көп жағдайда себебі — вирус немесе бактерия сияқты инфекция болып табылады. Созылмалы бронхит жедел бронхиттің асқынуы ретінде немесе ұзақ уақыт бойы инфекциясыз тітіркендіргіш факторлардың, мысалы шаңның әсерінен дамуы мүмкін. Созылмалы бронхит кезінде тек бронхтар ғана емес, өкпенің барлық элементтері зақымданатындықтан, қазіргі уақытта жиі қолданылатын термин — созылмалы обструктивті өкпе ауруы (СОӨА), оның бастапқы және негізгі құрамдас бөлігі — созылмалы бронхит. Ересектерде созылмалы бронхитті емдемеген жағдайда уақыт өте келе ол созылмалы обструктивті өкпе ауруына (СОӨА) айналуы мүмкін.

Дереккөз:

1. Америкалық отбасылық дәрігер, 2002; 65(10):2039-44World Health Organization. (2021). Antimicrobial Resistance. Retrieved from https://www.who.int/health-topics/antimicrobial-resistance#tab=tab_l
2. Ланцет, 2008; 371(9621):1364-74

Синусит пен мұрын бітелуі ұқсас көрінуі мүмкін, себебі екі ауру да мұрынның бітелуі мен жайсыздықпен байланысты. Алайда, олардың арасындағы негізгі айырмашылықтарды түсіну маңызды. Бұл мақалада біз синусит пен мұрын бітелуінің ерекшеліктері, себептері, белгілері және емдеу әдістеріндегі айырмашылықтарын қарастырамыз.

Синусит — бұл мұрын қуысының маңындағы синустардың қабынуы. Синуситтің негізгі себебі көбінесе инфекция болып табылады, әдетте вирустық, бактериалды немесе саңырауқұлақтық. Синуситті тудыруы мүмкін басқа факторларға аллергия, мұрындағы полиптер немесе мұрын қуысының құрылымдық аномалиялары жатады.

Синуситтің кең таралған белгілері:
• бет ауыруы және қысым сезімі;
• мұрыннан қалың сары немесе жасыл бөліністер шығуы;
• мұрын жолдарының бітелуі;
• иіс пен дәм сезудің төмендеуі;
• беттің ісінуі.

Мұрын бітелуі — бұл тұмау, аллергия немесе тіпті температураның өзгеруі сияқты түрлі аурулармен байланысты жиі кездесетін симптом. Бұл мұрын жолдарында шырыштың артық бөлінуінен пайда болады, нәтижесінде суық су сияқты бөліністер байқалады.

Мұрын бітелуінің жиі кездесетін белгілері:
• мұрыннан сұйық, түссіз бөліністер шығуы;
• түшкіру;
• мұрының бітелуі;
• қышу немесе көздің жасылдауы;
• ара-тұра жөтелу.

Синусит мұрын бітелуін тудыруы мүмкін болса да, ол әдетте жоғарыда аталған қосымша белгілермен бірге жүреді. Екінші жағынан, мұрын бітелуі өздігінен синуситті білдірмеуі мүмкін, себебі ол аллергия немесе тұмау сияқты вирустық инфекциялар сияқты көптеген факторлардан туындауы мүмкін.

Синуситті емдеу жедел аурудың созылмалы ауруға айналмауы үшін көбірек назар аударуды қажет етеді. Емдеу келесілерді қамтуы мүмкін: қоздырғышпен күресу үшін антибиотиктерді қолдану, ауырсынуды басатын дәрілер, қабынуды және/немесе ісінуді азайтуға арналған құралдар, шырышты кетіруге және мұрын бітелуін жоюға арналған муколитиктер.

Мұрынның ағуын емдеу (егер асқыну болмаса), онда симптоматикалық емдеумен және тиісті демалыспен бірге ем алуға болады.

Дереккөз:
1. Mayo Clinic. "Sinusitis." (www.mayoclinic.org/diseases-conditions/sinusitis/symptoms-causes/syc-20351661)
2. Cleveland Clinic. "Rhinitis." (my.clevelandclinic.org/health/diseases/13072-rhinitis)
3. Қазақстан Республикасының Клиникалық протоколы: «Жедел және созылмалы риносинусит»